«Շատ բան եմ ուզում փոխել այս տաղտուկ, գաղջ իրականության մեջ, բայց չի ստացվում»

«Իրատես de facto»-ի հյուրն է գրող, հասարակական-քաղաքական գործիչ ԳՈՒՐԳԵՆ ԵՂԻԱԶԱՐՅԱՆԸ: Մեր զրույցի թեման նրա հրատարակած «Ավոն» պատմվածքների ժողովածուն է` հեղինակի երրորդ գիրքը:
Կարծում ենք, որ զրույցը հատկապես կհետաքրքրի «Իրատես de facto»-ի ընթերցողներին, քանի որ ժողովածուում զետեղված բոլոր գործերը, բացառությամբ մեկի` «Էշը» պատմվածքի, պարբերաբար հրապարակվել են մեր թերթի էջերում և հասու դարձել գրասերներին` մինչև առանձին գրքով տպագրվելը: Իսկ այն մարդիկ, ովքեր չեն կարողացել ձեռք բերել «Ավոն» ժողովածուն և կցանկանան ծանոթանալ մեր զրույցի շրջանակում քննարկվող գործերին, դրանք կարող են գտնել www.irates.am կայքում:

«ԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ՄԻՈՒԹՅՈՒՆԸ ԿՈՆՏՐԱՍՏՆԵՐԻ ԵՐԿԻՐ ԷՐ, ՈՐՏԵՂ ԱՆՀԱՍԿԱՆԱԼԻՆ ԲԱԽՎՈՒՄ ԷՐ ՀԱՍԿԱՆԱԼԻԻ, ԱՆՏՐԱՄԱԲԱՆԱԿԱՆԸ` ՏՐԱՄԱԲԱՆԱԿԱՆԻ ՀԵՏ»

-Պարոն Եղիազարյան, «Ավոն» ժողովածուն մեր ապրած վերջին տասնամյակների քրոնիկան է կարծես: Կցանկանայի երկու պատմվածք առանձնացնել` «Ակամա համասեռամոլները» և «Հին օրերի Երևանս», որոնց սյուժեն խորհրդային տարիների իրականությունն է ներկայացնում` սարկազմի և ողբերգության սահմանագծում: Այդ սահմանագծո՞ւմ էր տարուբերվում խորհրդային հասարակարգի իրականությունը, խորհրդային մարդու կացութաձևը:
-Ցավոք, մեկ հարցազրույցի շրջանակում չեմ կարող լիարժեք ներկայացնել այդ իրականությունը, բայց Դուք շատ ճիշտ բանաձևեցիք` սարկազմի և ողբերգության սահմանագծում: Խորհրդային Միությունը կոնտրաստների երկիր էր, որտեղ անհասկանալին բախվում էր հասկանալիի, անտրամաբանականը` տրամաբանականի հետ: Լոնդոնում, ուր հայտնվել էին «Ակամա համասեռամոլների» հերոսները, հյուրանոցի ադմինիստրատորը իսկապես չէր կարող հասկանալ, թե ինչու էին Խորհրդային Միությունից եկած տղամարդիկ ցանկանում քնել իրար հետ` միևնույն սենյակում, երբ ունեին հնարավորություն գտնվելու առանձին համարներում, լինելու լիովին ազատ իրենց կենցաղում: Եթե անգամ համապատասխան ներարկիչով այդ գաղափարը ներարկեիր նրան, նա չէր հասկանա ոչինչ: Մարդ արարածը, որ տենչում է ազատություն, ինչո՞ւ պիտի հոժար կամքով հրաժարվի դրանից: Եթե փորձեիր հյուրանոցի այդ աշխատակցին բացատրել, որ դա պարտադրված է պետության կողմից, որ սովետական քաղաքացին իրավունք չունի մենակ մնալու, երբեք չէր հասկանա, թե ինչու: Դրա համար էլ այդ աշխատակցի աչքում մեր քաղաքացիները դարձան ակամա համասեռամոլներ: Բայց այդ խմբում ավելի ողբերգական էր երկու կթվորուհիների վիճակը, որոնց բերել էին Լոնդոն` ֆուտբոլի աշխարհի խաղերը դիտելու: Այդ կանայք գուցե անգամ գաղափար չունեին, թե ուր և ինչու էին եկել: Սա սարկազմ է, իհարկե: Բայց դրանում նաև մի այլ հետաքրքիր բանաձև կա մեր այսօրվա իրականության առնչությամբ. հիմա նման կթվորուհիներ չկան:
-Բայց մեր այսօրվա իրականության առնչությամբ մի այլ բան էլ դիտարկենք` «Հին օրերի Երևանս» պատմվածքի համատեքստում: Այսօր պահպանակներ գնելիս կարմրող, դեղատան աշխատակազմի «հետաքննությանը» ենթարկվող տղամարդիկ էլ չկան: Սա ավելի գերադասելի չէ՞ սեռավարակներից զերծ մնալու առումով: Չէ՞ որ Ձեր պատմվածքն է հենց վկայում, որ Խորհրդային Հայաստանում, մասնավորապես` Երևանում, տղամարդիկ բնավ էլ չէին հրաժարվում սեռական կյանքի արկածներից` այդուհանդերձ չկիրառելով այլևայլ սեռավարակների դեմ կանխարգելիչ միջոցառումներ:
-Դուք երևի չեք կարող պատկերացնել այն օրերի իրականությունը: Ես մի պատմվածք ունեմ, կոչվում է «Խորհուրդների բաղնիք»: Այսպիսի մի իրական պատմության եմ անդրադարձել. հասարակական բաղնիքում տղամարդիկ սափրվում էին և ածելին թողնում երկու ցնցուղները բաժանող միջնապատի եզրին: Հաջորդ լողացողը գալիս էր բաղնիք ու սափրվում այդ նույն ածելիով: Մեկը այսօր նման բան անի, ուղղակի կմահանա: Ես ուզում եմ ասել, թե որքան մաքուր էր Երևանի միջավայրը, և որքան քիչ կար պահպանակի կարիք այն օրերի Երևանում: Եթե լիովին տխմար չէիր, ապա սեռավարակները քեզ ոչ մի կերպ չէին կարող սպառնալ: Այնպես որ, այն օրերի Երևանը մի չքնաղ քաղաք էր, որը հիմա գոյություն չունի:
-Ձեր պատմվածքներից դատելով` այն ժամանակ էլ Երևանը շատ չքնաղ չի եղել: ՈՒղղակի ոչ չքնաղ երևույթները եղել են ընդհատակում: Այսօր ամեն ինչ բացահայտ է ու ակներև: Բայց այդուհանդերձ, Երևանը հիմա էլ է շատ սիրելի, գոնե` ինձ համար:
-Ինձ համար էլ է սիրելի քաղաքը` ի տարբերություն շատ մարդկանց, որ այսօր Երևանի փողոցներում ման են գալիս: Նրանք իրավունք չունեն մեր քաղաքում ման գալու: Իսկ խորհրդային ժամանակներից ես առավել ջերմությամբ հակված եմ հիշելու իրար ձեռք բռնած կոլտնտեսուհիներին, որոնց Լոնդոնում լեսբուհու տեղ էին դրել, քան այսօրվա պատգամավորներին: Այն օրերին կթվորուհի պատգամավորը կոճակ էր սեղմում` առանց հասկանալու որևէ բան: Բայց նա մեծագույն առավելություն ուներ այսօրվա պատգամավորների համեմատությամբ: Նա հասարակության համար վտանգավոր չէր, իսկ այսօրվա պատգամավորը վտանգավոր է, հանցագործ է:

«ԵԹԵ ՀԱՅ ՄԱՐԴՈՒ ՆԵՐՍՈՒՄ ՍՏՐՈՒԿ ՉԼԻՆԵՐ ՆՍՏԱԾ, ՆԱ ԱՅՍՔԱՆ ՀԱՄԲԵՐԵԼ ՉԷՐ ԿԱՐՈՂԱՆԱ»

-Դուք խորհրդային տարիներին բարձր դիրք ունեիք երկրի ղեկավարության մեջ: Կարո՞ղ էիք ինչ-որ բան փոխել հասարակության կյանքում, ի զորո՞ւ էիք որևէ կերպ շտկելու Ձեր բնորոշած անտրամաբանական, սարկաստիկ իրավիճակները:
-Ո՛չ:
-Չէիք կարո՞ղ, թե՞ չէիք ուզում:
-Գիտեք, այն ժամանակ դրա կարիքը չկար: Այնինչ հենց հիմա շատ բան եմ ուզում փոխել այս տաղտուկ, գաղջ իրականության մեջ, բայց չի ստացվում:
-Լավ, գանք անկախ Հայաստանի իրականություն: Մեջբերեմ մի քաղվածք գրքից. «Քենեդին կարո՞ղ էր երկրորդ դասարանի կրթությամբ հինգ րոպեում միանգամից երկրի մայր բուհն ավարտել, մեկ ամսում թեկնածուական թեզ պաշտպանել, երկու ամսից` դոկտորական: Առանձնահատուկ տաղանդի շնորհիվ մեկ տարում դառնալ միլիոնատեր, երկու տարում` տարածաշրջանի ամենահարուստ մարդը»: Ակնարկն առավել քան թափանցիկ է, և այսպիսիք քիչ չեն գրքի այլ էջերում ևս, ի մասնավորի` «Ահոե Չոհե» պատմվածքում: Զորօրինակ. «…նրանք արդեն իսկ կատաղած էին այն բանից, որ ունենալով յոթերորդ, նույնիսկ ութերորդ դասարանի կրթություն, մնացել են ցեղակրոնների կադրային ռեզերվում»: Ասել է թե` անկախությունն էլ տգիտության հաղթարշա՞վը դարձրեց կացութաձև:
-Միանշանակ: Չի կարելի Ֆրանսիական և մեր հեղափոխությունների միջև զուգահեռներ տանել, բայց բաներ կան, որ կրկնվում են: Օրինակ` Ֆրանսիական հեղափոխությունից հետո կառապանները դարձան մարշալներ: Այսինքն` ավետարանական ճշմարտությունն է կրկնվում. ով ձիու վրա էր, կիջնի ցած, ով ներքևում էր, կնստի ձիուն: Եվ միշտ չէ, որ այդ նստողը գրագետ է:
-Եվ դա բոլոր հեղափոխությունների բանաձև՞ն է: Մեր կյանքի փոփոխություններն ընդունված օրինաչափությունների ծիրո՞ւմ են կատարվում:
-Այո՛, բանաձևը նույնն է, բայց մեզ մոտ կա մի առանձնահատկություն. մեր ներսի ստրուկը շատ մեծ է: Եթե հայ մարդու ներսում ստրուկ չլիներ նստած, նա այսքան համբերել չէր կարողանա:
-«Ահոե Չոհեի» մասին ասում եք, որ շատ բան կա թաքնված տողատակերում: Հարցազրույցի առիթը կօգտագործե՞ք այդ տողատակերը բացելու համար:
-Մի քանի հարց կա, որոնց իմ ներսում երբեք չեմ պատասխանել: Անընդհատ այդ հարցերը տվել եմ ինքս ինձ, բայց պատասխանները չեմ գտել: Առաջին հարցը 15 թվականին է վերաբերում: Եվ ինչո՞ւ միայն 15 թվականին: 1896-1923 թվականներին մորթել են իմ ազգը: Եվ իմ ազգի այդ ողբերգական ջարդից հետո Տեր Աստված դահիճներին չի պատժել: Ավելին, Թուրքիան միայն զարգացավ, առաջընթաց ապրեց այդ սպանդից հետո: Կարո՞ղ է խնդիրն Ալլահի ու Քրիստոսի միջև է, չեմ հասկանում: Այդ հարցին ես մինչ օրս չեմ պատասխանել հոգուս խորքում: Կարծում եմ, որ եթե խոսքը ոչ թե մեկ-երկու մարդու սպանության մասին է, այլ երկու միլիոնի, Տեր Աստված պիտի միջամտեր դրան: Մի բան, որ չարեց:

«ՇԼԻՆՔԻՆ` ՍՐՃԱՐԱՆՆԵՐԻ ԱՐԵՎԵԼՅԱՆ ՇՈՒԿԱՅԱՏԻՊ ՇԱՐԱՆԸ ԿՐՈՂ ՄԵՐ ՕՊԵՐԱՆ»

-Դուք գրում եք, որ առաջ մարդկանց կուռքը Լենինն էր, հիմա` դոլարը: Գուցե մեր դժբախտությունների պատճառը հենց այն է, որ մենք ոչ թե Աստծու պաշտամունքին, այլ կուռքերի դավանանքի՞ն ենք տրվում:
-Մենք այսօր բառեր ունենք, որոնցից սարսափում ենք, զգաստանում ենք, երբ արտասանում են այդ բառերը: Օրինակ` «կուռք», «հեթանոս» բառերը: ¥Ի սկզբանե ասեմ, որ ինքս հեթանոս չեմ¤: Այդ բառերը տրանսֆորմացիայի ենթարկվեցին 301 թվականից հետո, երբ մեր 4000 տարվա պատմությունն ուղղակի ոչնչացվեց: Ոչ թե խեղաթյուրվեց, այլ ոչնչացվեց, քերվեց մեր ազգի կենսագրությունից: Պարզվեց, որ հազարավոր տարիների պատմություն ունեցող ժողովուրդը տառեր չուներ, ու դրանք պիտի Մեսրոպ Մաշտոցը հայտնաբերեր: Ի դեպ, Կորյունը հայտնաբերել չի ասում, ասում է` գտավ: Մի՞թե կարելի է Սիրիուսի ուղեծիրը հաշվել` առանց տառերի: Հնարավոր չէ: Այսինքն` մենք ունեցել ենք մի հսկայական մշակութային շերտ մինչև 301 թվականը, որը պարզապես ոչնչացվել, քերվել է մեր պատմությունից: Ինչ-որ մեկին դա պետք էր. պետք էր, որ ամբողջ երկնակամարը, որ խիստ հայկական էր, դառնար հունալեզու, պետք էր, որ տեր Թոդիկը` ճիպոտը ձեռքին, մեր մանչուկին ծեծի ու ստիպի հունարեն կարդալ: ՈՒ դա արեցին: Հիմա չկա դրսի այդ պատվերը, բայց այսօր մենք, առանց օտարի միջամտության, մեր մշակութային շերտի հերն անիծում ենք: Մենք ունենք տարբեր «…չիկ»-եր, որոնք երգեր են ասում, և նրանց լսող կա, նրանցով հրճվող կա:
-Այն էլ` զանգվածաբար:
-Մենք էսպես ո՞ւր ենք գնում: Հիտլերը 1942 թվականին, երբ տեսավ Կրակովի օպերայի շենքը, վրդովվեց և այսպիսի մի միտք արտահայտեց. «Ես չեմ հասկանում` ինչպե՞ս կարող է լեհը օպերա ունենալ: Օպերայի նման շենք կարող է ունենալ արիացին, ոչ` լեհը»: Մենք այսօր օպերայի շենք ունենք, այդ շենքն ունի բակ…
-Սրճարանախեղդ բակ:
-Սրճարաններով մորթազերծ արված, շլինքին` սրճարանների արևելյան շուկայատիպ շարանը կրող մեր օպերան: Գեղեցիկ այդ կոթողը` իր շրջակայքով, հսկայական էներգետիկա ունի: Այդտեղ բագին է եղել: Երբ փոքր ժամանակ մենք այդտեղ ֆուտբոլ էինք խաղում, պահակը մեզ սաստում էր` ասելով. «Էստեղ սուրբ կա, սրբի մոտ ֆուտբո՞լ եք խաղում»: Մենք չգիտեինք, թե ինչ սրբի մասին է խոսքը: Տարիներ հետո միայն կարդացի, որ այդտեղ բագին է եղել: Մենք այդ տարածքն ենք անարգում այսօր, իսկ դա ինքնաոչնչացում է:

«ԳԵԼԱՓՆԵՐԸ» ԳԱԼԻՍ ԵՆ, ԻՐԵՆՑ ԳՈՒՄԱՐՆԵՐՆ ԱՇԽԱՏՈՒՄ ԵՆ ՈՒ ԹՔԱԾ ՈՒՆԵՆ ՄԵԶ ՎՐԱ»

-Մի քանի հազար տարվա մշակութային շերտը ջնջելուց հետո այսօր ավելի թարմ շերտերն ենք «սրբագրում», ապավինում ենք հեքիաթի նորահայտ պերսոնաժների, Ձեր բնորոշմամբ` «Գյուլնազ տատի պայծառատես Գելափ մայրիկին»: Ի՞նչ եք կարծում` այդ «գելափները» իսկապե՞ս հավատում են, թե մենք ժողովրդավարական երկիր ենք, թե՞ ձևացնում են, որ հավատում են:
-Դրանք գալիս են մեր երկիր` տարբեր անուններով, ու շատ չեն տարբերվում միմյանցից: Ի՞նչ է ժողովրդավարությունը: Դագանակ է` հիմարի գլխին: Սա իմ բանաձևումն է: Ամերիկան հայտարարում է, որ այս կամ այն երկիրը ժողովրդավար չէ, ուրեմն այդ երկիրը կարելի է ռմբակոծել, այդ ժողովրդին կարելի է սպանել: Ինչպե՞ս կարող է Ամերիկան ժողովրդավարության կղզյակը լինել, երբ 21-րդ դարում ունի գաղտնի բանտեր, որոնցում մարդկանց կտտանքների են ենթարկում: Մեր երկրում ի՞նչ ժողովրդավարության մասին կարող է խոսք լինել, երբ իշխանությունը ձևավորում է հինգհազարանոց թղթադրամը: Հաջորդ անգամ այն կարող է ձևավորվել մեծն Սարյանի դեմքով` քսանհազարանոց թղթադրամով, որովհետև հինգ հազարն այլևս որոշիչ գումար չէ կաշառելու հարցում: Սա է մեր երկիրը: Այս պատճառով էլ «գելափները» գալիս են, իրենց գումարներն աշխատում են ու թքած ունեն մեզ վրա:

Զրույցը վարեց
Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

Հեղինակի նյութեր

• Անհամբեր ու սիրով եմ սպասում իր հերթական գրին, ես էդ գրի մշտամնա ընթերցողն եմ
• Դերենիկ Դեմիրճյանի ժառանգության արժևորումը՝ ժամանակակից գիտական խոսքով
• Երախտագիտություն՝ կինոլեզվով
• Դերենիկ Դեմիրճյան-145
• «Այս մար­դիկ չեն սի­րում մեր ժո­ղովր­դին, պատ­րաստ չեն նրա հոգ­սը կրե­լու՝ ա­ռանց պարգևավ­ճա­րի»
• «Պե­տու­թ­յու­նը կորց­րել է իր դեմ­քը, և ե­թե մենք թույլ տանք, որ այս ճգնա­ժամն ա­վե­լի խո­րա­նա, ուղ­ղա­կի կկոր­ծան­վենք»
• «Կա այս­պի­սի մի կար­ծիք՝ հարկ է ստեղ­ծել Հա­յաս­տան ամ­րոց-պե­տու­թ­յուն»
• «Մի բան հս­տակ է՝ այս իշ­խա­նու­թ­յուն­նե­րը պետք է ան­հա­պաղ հե­ռա­նան»
• «Ե­թե մեր մշա­կույ­թը լի­ներ բարձր մա­կար­դա­կի վրա, մենք այ­սօր­վա ող­բեր­գու­թ­յու­նը չէինք ու­նե­նա»
• «Մեր թշ­նա­մու գոր­ծած ո­ճիր­նե­րից ու հան­ցա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րից ոչ մե­կը թույ­լատր­ված չէր ո­րևէ օ­րեն­քով»
• «Ի սկզ­բա­նե մտա­ծել են ար­նա­քամ ա­նել ժո­ղովր­դին, բե­րել-հասց­նել մի վի­ճա­կի, որ հե­տո ա­սեն՝ դե՜, չդի­մա­ցանք, ու ստո­րագ­րեն այս փաս­տա­թուղ­թը»
• «Վեր­ջին տեխ­նո­լո­գիա­նե­րով զին­ված հա­րուստ, ան­պարտ բա­նակ, սե­փա­կա­նին զու­գա­հեռ՝ պե­տա­կան հզոր ար­դ­յու­նա­բե­րութ­յուն պի­տի ստեղ­ծենք»
• «Ե­թե հի­մա ենք գնում փոխ­զիջ­ման, դրա տակ ի՞նչ է են­թադր­վում. ինք­նաոչն­չա­ցո­ւ՞մ, ինք­նաս­պա­նու­թ­յո­ւ՞ն»
• «Աստ­ված մեզ հետ է և մեր ար­դար գոր­ծին զո­րա­վիգ»
• «Պար­տադր­ված պա­տե­րազ­մը, ի­հար­կե, ծանր բան է, բայց մենք պատ­րաստ էինք դրան»
• «Հա­նուն ազ­գի, հա­նուն հայ­րե­նի­քի զոհ­ված­նե­րի հե­րո­սու­թ­յու­նը չա­փա­նիշ­նե­րի փո­փո­խու­թ­յան են­թա­կա չէ»
• «Ինչ­պես Հի­սու­սը, այդ­պես էլ Նա­րե­կա­ցին Աստ­ծուց նե­րո­ղու­թ­յուն է խնդ­րում բո­լո­րիս մեղ­քե­րի հա­մար»
• «Մենք աշ­խար­հի մեջ ենք, ու աշ­խարհն է մեր մեջ. պար­զա­պես, որ­պես գաղտ­նի զենք, ու­նենք Ո­գին, որ մեզ պա­հել ու պա­հե­լու է»
• «Մենք Աս­տու­ծոյ փառք կու տանք, որ հայ­րե­նի­քը կը մնայ հայ­րե­նիք եւ մեր մնա­յուն հաս­ցէն»
• «Կար­դում էի այն ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րի ցան­կը, որ պատ­րաստ­վում են հա­նե­լու դպ­րո­ցա­կան դա­սագր­քե­րից, ու սար­սա­փում էի»

Մեկնաբանություններ